Grieks wanbeleid testcase voor eurozone in 2010

De eerste Europese Raad van 2010 is besloten met een onduidelijke verklaring over steun aan Griekenland mocht dat land over de kop gaan. De ministers van de Eurogroep hebben Athene vervolgens onder druk gezet om nog extra te bezuinigen. De nieuwe Europese voorzitter Herman Van Rompuy wilde eigenlijk debatteren over de economische strategie tot 2020. Daarvan kwam door de Griekse perikelen op 11 februari in Brussel echter weinig terecht.

Het is de eerste keer sedert de introductie van de euromunt in 1999 dat de Europese Unie hierdoor in crisissfeer raakt. De staatshoofden en regeringsleiders schaarden zich achter een verklaring waarin zij ‘vastberaden en gecoördineerde actie’ aankondigen. Die actie komt er ‘indien nodig, teneinde de financiële stabiliteit van de eurozone te waarborgen’. De Griekse regering moet aanvullende maatregelen nemen opdat het overheidstekort nog dit jaar daalt met vier procent, aldus de Europese Raad.

Deze tekst is innerlijk eigenlijk tegenstrijdig. Als Griekenland zó krachtig bezuinigt als Europa eist  - waarbij het gaat om maar liefst tien miljard nog dit jaar – is Europese steun niet nodig. De verklaring laat verder volledig in het duister wat voor maatregelen de zestien landen van de eurozone dan wel de EU desnoods willen nemen.

Griekenland zit met een overheidstekort van 12,7 procent, terwijl drie procent de limiet is krachtens het Stabiliteits- en Groeipact. Griekenland torst bovendien een overheidsschuld van 113 procent van het bnp, ofwel bijna dubbel zo hoog als de toegelaten zestig procent. Bovendien moet Athene met een staatsschuld van 290 miljard nog dit jaar 50 tot 60 miljard euro lenen voor (her)financiering. Aangezien de beleggers het niet meer helemaal vertrouwen, betaalt het land voor deze leningen ongeveer het dubbele van Duitsland als meest vertrouwenwekkende economie.

Daar komt bij dat onlangs is gebleken dat Griekenland jarenlang veel te optimistische begrotingscijfers heeft doorgegeven aan Eurostat. Bankiershuis Goldman Sachs kreeg honderden miljoenen dollars aan vergoedingen om de Griekse staatsschuld met gesjoemel weg te toveren. Griekenland is in 2001 op basis van vervalste begrotingscijfers tot de eurozone toegetreden. Grappig is de onthulling dat een van de transacties Aeolus heet, vrij vertaald de “God van de gebakken lucht’. 

Hier wreekt zich dat de EU-landen zozeer hechten aan hun nationale soevereiniteit. Met behoud van zoveel mogelijk soevereiniteit introduceerde het Verdrag van Maastricht een gemeenschappelijke munt zonder bijpassend gemeenschappelijk economisch beleid, laat staan een Politieke Unie. De EU heeft daarom geen goede instrumenten om de Grieken te dwingen in de pas te lopen. Na de top waagde de Griekse premier Georgios Papandreou het ook nog te betreuren dat de EU geen maatregelen weet te nemen tegen de speculanten. Zij drijven momenteel de rente die Griekenland moet betalen op obligaties alsmaar verder op.

Na de Europese Raad heeft zowel Jean-Claude Juncker, namens de Eurogroep, als Olli Rehn, de pas aangetreden commissaris voor economische en monetaire zaken, bij Griekenland aangedrongen op extra maatregelen en wel binnen een maand. Die maatregelen komen bovenop de rigoureuze bezuinigingsplannen die de Griekse regering eerder dit jaar heeft gepubliceerd .‘De Grieken moeten inzien dat de burgers in Duitsland, België, Nederland en Luxemburg niet willen bloeden voor de fouten in dat land gemaakt’, aldus Juncker.

De EcoFin ministers droegen op 16 februari in Brussel Griekenland gezamenlijk op tot budgettaire maatregelen tot 2012. Griekenland staat bekend om zijn fiscale fraude, bureaucratie en een te groot ambtenarenapparaat. Brussel wil behalve overheidsbezuiniging ook belastingverhogingen. Griekenland moet van de EcoFin tegen 16 maart een tijdschema inzake de overheidsbesnoeiingen in 2010 overleggen. Vervolgens wordt van Athene ieder kwartaal een verslag verwacht over de uitvoering van die maatregelen.

De verklaring van de EcoFin weerspiegelt het wantrouwen bij de noordelijke EU-landen. Zij vrezen dat Griekenland het bij fraaie beloften houdt. Komende maanden zal blijken of Griekenland ondanks de druk van de speculanten en de betogers in de straten van zijn steden erin slaagt overeind te blijven, dan wel een financieel infuus nodig heeft.

Achter genoemd wantrouwen ligt de vrees dat in een later stadium Portugal, Spanje en Italië met hun grote tekorten eveneens in de financiële problemen raken. Omdat hun economisch impact veel groter is zouden zij het functioneren van de gezamenlijke munt kunnen bedreigen. Duitsland en ook Nederland en andere landen met financiële reserves moeten dan wel bijspringen. De Tweede Kamer nam inmiddels unaniem een motie aan onder het motto ‘geen geld voor Griekenland’. In Duitsland is volgens opiniepeilingen tweederde van de ondervraagden tegen zulke steun.

Otmar Ising, voormalig bestuurslid van de ECB namens Duitsland, zegt dat een reddingsplan voor Griekenland rampzalig uitpakt voor Europa. ‘Onverantwoord gedrag wordt dan beloond’. Men spreekt hier van een noord-zuid verdeling in Europa waarbij de grens al bij Wuustwezel ligt. België moet mogelijk wegens zijn hoge schulden ook nog eens een beroep doen op hulp. België wil wél betalen voor Griekenland, zegt eerste minister Yves Leterme. De premier van noordelijk Litouwen wees er dezer dagen op dat zijn land zonder daarover lawaai te maken dit jaar dubbel zoveel bezuinigt als Griekenland beoogt. Litouwen voelt er helemaal niets voor Griekenland financieel te gaan bijspijkeren.   

Met bovenstaand compromis kiest Europa voor de middenweg tussen de zwakke broeders te straffen en ze te redden. Voorop staat dat de betrokken landen helemaal zelf verantwoordelijk blijven voor hun tekorten, ook als die uit de land zijn gelopen. Corrigeert Griekenland zich geloofwaardig dan gaat de huidige speculatie over en hoeft Europa niet bij te springen. Blijft Griekenland knoeien dan volgt de echte testcase. Een Europese gemeenschappelijke munt die haar geloofwaardigheid aldus verliest komt dan in stormachtig weer. Duitsland en Frankrijk hebben nu al aangeduid hun verantwoordelijkheid dan te nemen. Nederland kan dan niet achterblijven omdat onze welvaart rust op een stabiele euro.   

Duidelijk werd in de eerste bijeenkomst met Herman Van Rompuy als voorzitter dat Duitsland en Frankrijk daar de komende jaren aan de touwtjes trekken. Genoemde verklaring over Griekenland kwam tot stand tijdens overleg van Van Rompuy met kanselier Angela Merkel, president Nicolas Sarkozy en premier Papandreou. Telefonisch werden ook de Europese ministers van Financiën geraadpleegd. Zij overlegden verder met de Luxemburgse premier Juncker als voorzitter van de Eurogroep, Jean-Claude Trichet, president van de ECB, José Luis Zapatero, Spaans premier en dit halfjaar EU-voorzitter en uiteraard Commissievoorzitter José M. Barroso.

De verklaring is in de Europese Raad vervolgens nauwelijks besproken. Aanvankelijk waren Merkel en Sarkozy van plan de leiding helemaal over te nemen door vlak voor de top begon samen de resultaten al voor de media toe te lichten. Dat wist Van Rompuy als ‘president’ echter te verhinderen. Hij mocht de korte verklaring de media voorlezen. Omdat dit door allerlei technische problemen pas de derde keer lukte, maakte het allemaal een nogal stuntelige indruk. De ‘rustige vastheid’, Van Rompuys’ levensmotto, was dus even zoek.

Merkel en Sarkozy gaven na afloop een ongebruikelijke strak geleide gezamenlijke persconferentie. Vragen over wat voor steun ‘indien nodig’ volgt werden afgewimpeld. Opties zijn o.a. een Duitse lening, een garantie, een reservefaciliteit, vervroegde uitbetaling van EU-steun of steun vanuit de eurozone als geheel.  ‘Griekenland is lid van de eurozone en van de EU en verdient daarom onze steun’, zei Sarkozy. Merkel benadrukte dat Griekenland niet om financiële steun heeft gevraagd.

Juridisch ligt steunverlening ingewikkeld. De media melden regelmatig dat zulke steun krachtens artikel 125 Verdrag betreffende de Werking van de EU en ook krachtens het Stabiliteitspact helemaal niet kan. Geen enkel land draait op voor de schulden van een ander, ook niet in de eurozone, daar komt het op neer.

Echter krachtens artikel 122 van dat verdrag kan de Unie toch wel financiële bijstand geven ‘na buitengewone gebeurtenissen die deze lidstaat niet kan beheersen’. Dit artikel is eigenlijk bedoeld voor natuurrampen maar laat andere opties open. Het kan voor Griekenland vrijwel onmogelijk ingezet worden vanwege de precedentwerking. Andere landen die hun financiën niet op orde hebben kunnen er dan eveneens op terugvallen. Dat willen de noordelijke landen vermijden. Overigens kan de EU op basis van verdragsartikel 126.9 Griekenland saneringsmaatregelen opdringen. Geen van deze artikelen is ooit gebruikt.

Hulp vragen aan het IMF, zoals Balkenende en minister van Financiën Wouter Bos adviseerden, sluit voorzitter Juncker namens de Eurogroep totaal uit. ‘Wij hebben onze eigen instrumenten’ zei de Luxemburger zelfbewust. Intussen is de waarde van de euro vergeleken met de dollar sedert 1 december gedaald van 1,50 naar 1,36. Geen probleem volgens Balkenende, ‘dat is goed voor onze export’. Merkwaardig is tenslotte een bericht van Agence France Presse van 16 februari als zou premier Vladimir Putin van Rusland een eventueel Grieks verzoek om steun ernstig willen overwegen.

De op 10 februari aangetreden nieuwe Commissie doet begin maart voorstellen voor een ‘EU 2020–strategie’ voor een sterke duurzame economie met volledige werkgelegenheid. De Europese Raad van 25 en 26 maart zal deze voorstellen bespreken waarna de vergadering van 17 en 18 juni het project moet vastleggen.

‘EU 2020’ volgt op de Lissabonstrategie van 2000 die van de EU per 2010 de meest concurrerende economie van de wereld moest maken. In een op 2 februari gepubliceerde evaluatie geeft de Europese Commissie toe dat genoemde Lissabonstrategie grotendeels mislukt is. Volgens Van Rompuy moet de nieuwe strategie via een economische groei van twee procent per jaar de ‘European way of life’ beveiligen. ‘Alle landen worden geconfronteerd met lage groei en werkloosheid. Laten wij dat probleem gezamenlijk aanpakken’, aldus Van Rompuy.

In vergelijking met de Lissabonstrategie, een Kerstboom vol goede bedoelingen, mikt EU2020 op maximaal vijf doelstellingen. Van Rompuy noemde onderwijs en de strijd tegen armoede. Barroso sprak van onderzoek en ontwikkeling (R&D), werkgelegenheid en een groene economische groei.

Nieuw is dat in EU2020 de taken kwantificeerbaar per land worden opgesteld. Het was de bedoeling om regeringen die komende jaren met EU2020 achterblijven bij hun planning aan de schandpaal te nagelen. Die intentie is meteen alweer losgelaten. Veel regeringen, Duitsland voorop, zien zoiets als een aanslag op hun autonomie. Een alternatief is om landen die hun huiswerk goed doen te belonen met extra geld uit de Europese fondsen. Een ander waarschijnlijk eveneens onhaalbaar voorstel van Van Rompuy is om hemzelf en Barroso namens Europa het woord te laten voeren bij de G20 topconferenties. Nu hebben de leiders van de grote landen die rol.  

Tegelijk deed Van Rompuy een oproep om met de EU2020-strategie te komen tot een ‘economische regering’ voor Europa. ‘De leden van de Europese Raad zijn in hun eigen land verantwoordelijk voor het economisch beleid. Laten zij die verantwoordelijkheid ook op EU-niveau gezamenlijk opnemen. Of je dat nu economische regering noemt, of meer gecoördineerd economisch beleid, alleen de Europese Raad kan een gezamenlijke strategie voor meer groei en banen dragen’, aldus de nieuwe Raadsvoorzitter.

Van Rompuy stelt daartoe maandelijkse vergaderingen van de Europese Raad voor. Dit zijn allemaal oude Franse plannen die elders altijd op verzet stuitten. Opmerkelijk is het wel dat kanselier Merkel de Europese Raad nu ook ziet als een soort van economische regering, zonder overigens maandelijkse bijeenkomsten te bepleiten.

Minister-president Jan Peter Balkenende vindt vier vergaderingen per jaar onder normale omstandigheden echt wel genoeg. ‘Anders loop je het gevaar het evenwicht tussen de Ministerraad, de Commissie en het Europees Parlement te gaan verstoren. Dat evenwicht luistert namelijk nauw. Concurrentie met de EcoFin moet eveneens worden vermeden’.

Van een ‘economische regering’ wil Nederland traditioneel niet horen. Nederland en ook Duitsland zien zo’n regering als bedreigend voor de onafhankelijkheid  van de Europese Centrale Bank. Toch zou in de loop van 2010 kunnen blijken dat de Europese Raad zichzelf de toezichthoudende rol toebedeelt. In die optie trekken de staatshoofden en regeringsleiders dan nieuwe macht naar zich toe. Dit is een proces dat zich al jaren voortzet.     

De Raad vergaderde deze keer niet in het gebouw van de Europese ministers. Van Rompuy verkoos de enigszins afgelegen mooi besneeuwde Solvay Bibliotheek, een architectonisch art nouveau pareltje. Als gevolg van de beperkte ruimte daar konden alleen de staatshoofden en regeringsleiders bijeen zitten. Elke deelnemer mocht maar één functionaris meebrengen. Normaal brengt elk land twintig m/v mee. Zelfs dat groepje uitverkorenen, waaronder de Nederlandse PV/EU Tom de Bruijn, moest in een apart zaaltje verblijven.

Van Rompuy wilde vertrouwelijk brainstormen ver van de media. Pas dan kunnen regeringsleiders vrijuit spreken, zo is zijn gedachte. Bijna veertig jaar geleden hielden kanselier Helmut Schmidt en president Valéry Giscard d’Estaing aldus hun befaamde Europese topberaad ‘rond het haardvuur’. De tien deelnemers van destijds zijn inmiddels echter verdrievoudigd. Dat maakt vertrouwelijk beraad moeilijk. Balkenende was niet onder de indruk van deze aanpak. ‘Ik zit graag tussen de boeken. Maar de vloer kraakt daar zo storend’, zei hij spottend. Door de Griekse crisis kwam van Van Rompuys ambitieuze bedoelingen kortom niks terecht.