Frans Timmermans in 2016: De Euro-realist met emotionele lading

Caspar van den Berg en Daniëlle van Osch zijn beide verbonden als onderzoekers aan het Instituut Bestuurskunde van Universiteit Leiden

Hoe zal Timmermans zijn aandacht verdelen tussen de twee kanten van zijn functie? Met die vraag sloten wij eind 2015 onze terugblik af op het eerste jaar van Frans Timmermans als eerste vicevoorzitter van de Europese Commissie.[1] Timmermans’ rol bestaat namelijk uit een better regulation en een rule of law onderdeel. Bijkomende vraag is: kan Timmermans de grote bewegingsruimte om op allerlei terreinen prominent publiekelijk aanwezig te zijn volhouden? Nu opnieuw een jaar verstreken is, zijn twee zaken in ieder geval duidelijk geworden.

In de eerste plaats dat de nadruk van Timmermans rol in het tweede jaar van zijn termijn beduidend meer op het bezweren van de verschillende crises waar de EU voor staat heeft gelegen (front-stage communicatie), dan op het verminderen en verbeteren van regelgeving (back-stage hervorming). En in de tweede plaats dat spanning ten aanzien van de portefeuille-afbakening inderdaad optreedt.

Crisismanagement

De talrijke politieke en beleidscrises waar de EU voor staat hebben het afgelopen jaar nog meer dan daarvoor duidelijk gemaakt dat de Commissie Juncker de “Commissie van de Laatste Kans” is: de nasleep van de aanslagen in Parijs en Brussel, de uitkomst van het Brexit-referendum en natuurlijk de vluchtelingencrisis.

Op al deze dossiers is Timmermans sterk op de voorgrond getreden. In reactie op het Britse referendum sprak Timmermans het Europese Parlement op emotionele wijze toe: “Luister zorgvuldig naar de echte zorgen van onze kiezers. Zij zijn niet blij met ons. We moeten beter ons best doen. Maar weglopen is geen antwoord."[2] En ten aanzien van de vluchtelingencrisis: “De uitdaging waar het Europese project nu voor staat is existentieel. De vluchtelingencrisis heeft dat wel aan het voetlicht gebracht. Dat wat onvoorstelbaar leek, wordt nu denkbaar, namelijk de desintegratie van het Europese project.”[3]

De vluchtelingencrisis heeft het afgelopen jaar Timmermans’ agenda gedomineerd. Timmermans committeerde zich snel aan het idee dat deze het best bestreden kan worden door migratiedeals met derde landen, zodat asielzoekers gemakkelijker en sneller teruggezonden kunnen worden naar hun land van herkomst. De methode die Timmermans daarbij voorstaat is om deze landen in ruil voor de samenwerking meer hulpgelden en/of handelsvoordelen te bieden.[4] In januari meende Timmermans te weten dat maar liefst 60 % van de vluchtelingen naar Europa, economisch gemotiveerd zijn, maar dit percentage bleek later niet te onderbouwen te zijn.[5] Inmiddels typerend voor Timmermans is dat hij toen hij geconfronteerd werd met deze misvatting, deze niet wilde onderkennen.

Turkije

De meest controversiële migrantendeal is die met Turkije. Deze deal houdt in dat Turkije migranten die Europa willen bereiken tegenhoudt, en de EU biedt daarvoor in ruil (a) de afschaffing van de EU-visumplicht voor Turkse, burgers, (b) geld en (c) een versnelling van de gesprekken over de Turkse EU-toetreding. Timmermans rechtvaardigde zijn steun voor de deal met de woorden: “Er is geen alternatief”.[6] De Turkijedeal is nog altijd niet volledig beklonken, maar feit is wel dat het aantal vluchtelingen sinds maart 2016 af is genomen. Timmermans heeft weinig steun onder de lidstaten voor het afschaffen van de visumplicht en voor de versnelling van de toetredingsgesprekken.[7]

Daarnaast staan bij de samenwerking met het Turkse regime kernwaarden van democratie en rechtsstaat op het spel, die ook een onderdeel van Timmermans portefeuille uitmaken. Daarom was het niet verrassend dat Timmermans verbijstering oogstte toen hij zijn goede wil aan het Turkse regime liet blijken door te speculeren over de betrokkenheid van Fethullah Gülen bij de couppoging in Turkije op 15 juli.

Een belangrijke criticus van Timmermans hierin was EU buitenlandchef Mogherini.[8] Zoals vorig jaar verwacht heeft de onduidelijke mandaatafbakening en portefeuilleverdeling tussen Timmermans en Mogherini in 2016 voor spanningen gezorgd. Deze spanning zal opnieuw terugkomen als de gevolgen van de Turkijedeal hun uitwerking laten zien in de Turkse kampen waar migranten tegengehouden worden. Wie in Brussel is dan aanspreekbaar? Waar eindigt de portefeuille van Timmermans en begint die van Mogherini, of een van de andere commissarissen? Timmermans was zeker aanwezig, maar was hij dit wel op zijn eigen portefeuille?

Eigen waarschuwing

2016 heeft laten zien dat hoewel Timmermans primair is aangesteld om de EU-regelgeving te verminderen en te verbeteren, de druk om reageren op de verschillende Europese crises een belangrijkere taak lijkt te zijn geworden. Hiermee wordt de “rasdiplomaat”[9] Timmermans deels meegezogen in wat wellicht de grootste existentiële crisis van EU is, en deels geeft het hem het podium om de Europese kernwaarden en Europese saamhorigheid wijd en zijd te verdedigen in soms emotioneel geladen toespraken.

De profileringsdrang die Timmermans veel lof oplevert, is ook in 2016 tegelijkertijd zijn valkuil gebleken: door emotie en het opwerpen van suggesties zoals de 60% economische vluchtelingen, alsmede de Gülen-uitspraken liep hij averij op. Het jaar 2017 zal uitwijzen of Timmermans erin kan slagen zijn eigen waarschuwing “niet weglopen voor de zorgen van burgers” ter harte zal nemen, en of hij meer resultaat kan laten zien op het better regulation-deel van zijn portefeuille.

[1] Berg, C.F. van den en D.A.G.T. van Osch (2015) Nieuwe bezems vegen schoon? Een jaar eurocommissaris Timmermans. In: - Voerman, G. & Harst, J., van der (red.)De Commissie-Juncker: een laatste kans van Europa? Den Haag: Montesquieu Instituut

december 2015

[2] Trouw (6 juli 2016). Timmermans oogst staande ovatie met emotionele speech in Straatsburg. Vinddatum 25 november 2016 via: http://www.trouw.nl/tr/nl/4496/Buitenland/article/detail/4334656/2016/07/06/Timmermans-oogst-staande-ovatie-met-emotionele-speech-in-Straatsburg.dhtml

[3]Vanity Fair, 7 januari 2016,Terrorism, Migrants, and Crippling Debt: Is This the End of Europe? Vinddatum 25 november 2016 via: http://www.vanityfair.com/news/2016/01/europe-terrorism-migrants-debt-crisis

[4] Trouw (14 oktober 2016). Brussel eist meer terugkeerdeals. Vinddatum 24 november 2016 via: Lexis Nexis.

[5] NRC Handelsblad (27 april 2016). Ook recentste data geven Timmermans ongelijk. Vinddatum 20 november 2016 via: Lexis Nexis.

[6] Volkskrant (17 maart 2016). Bouwstenen vol politiek dynamiet. Vinddatum 24 november 2016 via: Lexis Nexis.

[7] Algemeen Dagblad (25 april 2016). Turkije: Geen visumvrij reizen? Dan geen migrantendeal. Vinddatum 20 november 2016 via: Lexis Nexis.

[8] Algemeen Dagblad (15 november 2016). Verbijstering over Gülen- uitspraken Timmermans. Vinddatum 20 november 2016 via: http://www.ad.nl/dossier-nieuws/verbijstering-over-gulen-uitspraken-timmermans~a81717c6/

[9] De Telegraaf (18 juni 2016). Timmermans: rasdiplomaat. Vinddatum 20 november 2016 via: Lexis Nexis.