Harry Notenboom over de Nacht van Schmelzer

Het is dit jaar 50 jaar geleden dat de Nacht van Schmelzer de Nederlandse politiek opschudde. De Hofvijver sprak met Harry Notenboom, destijds financieel woordvoerder van de KVP-fractie, over de Nacht. We vroegen hem naar zijn rol, de aanloop naar de Nacht van Schmelzer en de impact die de Nacht van Schmelzer gehad heeft op de Nederlandse politiek.

De kern van het politieke debat was de begroting van 1967 en de gebeurtenissen die daaraan vooraf waren gegaan. Notenboom was aanvankelijk na dr. Anton Lucas de tweede financiële man van de KVP-fractie. Notenboom en Lucas hadden inmiddels al vier confrontaties met de PvdA-minister van Financiën Anne Vondeling achter de rug over het regeerakkoord. De KVP-fractie was namelijk sterk gekant tegen de kabinetsplannen waarin de totale uitgaven meer zouden stijgen dan het nationale inkomen. De fractie was van mening dat het kabinet eerst de bestaande uitgaven moest uitkammen om te zien of een reductie van de uitgaven ergens mogelijk was. Dit stond immers ook in het regeerakkoord. Deze kwestie werd niet opgelost en de KVP-fractie had besloten dat zij pas tijdens de begrotingsbesprekingen haar definitieve oordeel zou vellen over het kabinetsbeleid.

Algemene Beschouwingen 1967

Notenboom had inmiddels Lucas opgevolgd als eerste financieel woordvoerder en had in de ontwerpbegroting een aantal trucs en dubbeltellingen van de regering ontdekt die het beeld over de structurele omvang van de begroting vertroebelden. Toen Notenboom na drie dagen Kamerdebat gevraagd werd door fractievoorzitter Schmelzer of de antwoorden op zijn kritiek bevredigend waren, kon Notenboom niet anders dan antwoorden dan dat dat niet het geval was.

Notenboom was zich weliswaar bewust van de risico’s maar het ging hem om de geloofwaardigheid van de KVP-fractie. Hij was tenslotte financieel woordvoerder van de grootste fractie in de Kamer, die op dat moment nog 50 leden telde. Notenbooms bevinding dat de kabinetsantwoorden onbevredigend waren zou cruciaal blijken.

Verrassing

Voor velen kwam de motie-Schmelzer als een verrassing. Allerlei verhalen dat de KVP van de PvdA af zou willen deden weliswaar de ronde maar binnen de KVP-fractie was daar absoluut geen sprake van. Ook bij Notenboom zelf niet, benadrukt hij. Notenboom en de KVP-fractie vonden het echter wel van belang om eindelijk de afkeuring duidelijk uit te spreken over de weigering van de regering om eerst de begroting uit te kammen alvorens de uitgaven sterker te verhogen dan de stijging van het nationaal inkomen.

Het benadrukken van deze afkeer was een risico, zo realiseerde de KVP-fractie zich. De vier KVP’ers die uiteindelijk tegen de motie stemden (Van Doorn, mevrouw Kessel, Laan en Verdijk) waren zich maar al te bewust dat het uitspreken van deze afkeer kon leiden tot een breuk met de PvdA. Van een mogelijkheid tot een afsplitsing binnen de KVP-fractie was wat Notenboom betreft geen sprake.

Compromis

Ondanks dat dit risico zo hoog werd ingeschat, was volgens Notenboom een compromis geen mogelijkheid geweest. De hele fractie deelde Notenbooms kritiek op de begroting en om de geloofwaardigheid van de fractie en de KVP te behouden, kon men niet akkoord gaan met de ontwerpbegroting.

Vanuit de PvdA bezien was een compromis evenmin mogelijk geweest stelt Notenboom. Minister-president Cals stond destijds onder druk van zijn PvdA collega’s die op hun beurt druk vanuit de partij voelde door de opkomst van Nieuw Links. De partij verving in die tijd Vondeling door Den Uyl als politiek leider. Zoals later uit archief­onder­zoek is gebleken had Vondeling de KVP-fractie tegemoet willen komen, maar PvdA ministers (en trouwens ook KVP-ministers) steunden hem daarbij niet.

Het kabinet had de motie-Schmelzer naast zich neer kunnen leggen zeg­gen­de: wij nemen de motie ter kennis en wachten uw amendementen op de begro­tingshoofdstukken af. De bereidheid tot die houding gedurende de Algemene Beschouwingen was er niet bij het Kabinet. In plaats daarvan verwachtte Cals diezelfde week nog een uiting van vertrouwen van de KVP.

Breekpunt

Hoewel de secularisering in Nederland de steun voor de KVP al aan het reduceren was, versnelde de Nacht van Schmelzer deze ontwikkeling. Notenboom wijst tevens op de polarisatie aan de kant van de PvdA als belangrijke factor.

Notenboom stelt dat de media vanaf toen feller en kritischer zijn geworden. Tot die tijd was het gebruikelijk de eigen zuil te steunen. In toenemende mate ging men de Amerikaanse stijl van de harde confrontaties overnemen. Zo had de KRO dat al in 1966 gedaan met een aantal kritische Brandpunt afleveringen.