De volgende heikele kwestie voor de EU: onafhankelijke regio’s in Europa

Arjan Schakel is universitair docent aan de Universiteit van Maastricht.

18 september vorig jaar stemde 55.3% van de Schotten tegen onafhankelijkheid van Schotland. Op de rand van de afgrond ontkwam de Europese Unie (EU) van een groot probleem. Wanneer Schotland zich zou uitspreken voor onafhankelijkheid dan was de EU geconfronteerd met de vragen of een afgescheiden regio zich buiten de EU plaatst en hoe een onafhankelijke regio weer tot de EU kan toetreden? Dit waren voornamelijk hypothetische vragen maar het Schotse referendum volgde op eerder gehouden referenda in Catalonië en Venetië in 2014. Het lijkt erop dat de vraag niet is of een regio onafhankelijk zal worden maar eerder wanneer dit zal gebeuren. Hoe zal de Europese Unie reageren wanneer een regio zich afsplitst?

Het juridische verhaal is duidelijk. Het Europees Verdrag biedt twee mogelijkheden voor regio’s om EU-lidstaat te worden. De verdragen worden heronderhandeld en aangepast om een 29ste lidstaat toe te voegen (art. 48) of een onafhankelijke regio vraagt een EU-lidmaatschap aan (art. 49). Het probleem is dan ook geen juridische kwestie maar het betreft voornamelijk een politieke vraag. De vraag is of de huidige 28 EU-lidstaten bereid zijn om de verdragen aan te passen of in te stemmen met een nieuw lid. Vooral de lidstaten met regio’s die strijden voor onafhankelijkheid, zoals Spanje (Baskenland en Catalonië) en Italië (Venetië), zullen waarschijnlijk niet erg bereidwillig zijn om een precedent te scheppen. Echter, er zou geen redelijk argument zijn om toetreding tot de EU tegen te houden. Het regionaal recht voldoet aan de acquis communautaire en zolang onafhankelijkheid wordt geaccepteerd door het ‘moeder’land kunnen de overige lidstaten niet anders doen dan volgen. Het is daarom ondenkbaar dat een onafhankelijke regio geen lidstaat van de Europese Unie zou (kunnen) worden.

Regio's doen er toe

Ondanks het duidelijke juridische verhaal was de EU opvallend stil tijdens de debatten over Schotse onafhankelijkheid, ook toen het juist ging over de vraag of en hoe Schotland EU-lidstaat kon worden. De stilte is opmerkelijk omdat de EU een ‘vriend’ is van de regio’s. De verbondenheid tusssen de regio’s en de EU is ontstaan met het Verdrag van Maastricht (1992). Toen werd het Comité van de Regio’s opgericht om regio’s te vertegenwoordigen in Europees beleid. De principes van subsidiariteit en proportionaliteit in Europees beleid werden vastgelegd en deze gelden niet alleen voor de lidstaten maar ook voor de overheidslagen onder de centrale overheid. Er zijn schattingen dat 80% van het subnationaal beleid van Europa komt. Daarnaast kregen regio’s het recht om het standpunt van de lidstaten (niet de regio!) te vertegenwoordigen in de Raad van Ministers. Deze procedure wordt toegepast in België, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, en, in afgezwakte vorm, in Italië en Spanje. Daarnaast zijn er de Europese subsidies voor regio’s en dit is het grootste budget item na de landbouwsubsidies. De EU verplicht dat subsidies worden geadministreerd door regionale overheden en als een lidstaat geen of niet capabele regio’s heeft dan moeten deze er komen. Met andere woorden regio’s doen er toe en de Europese Unie ondersteund regio’s actief.

De reden waarom de EU stil bleef is omdat er een duidelijke scheidslijn is tussen de Europese Raad en de Europese Commissie. Het is de Commissie die graag met de regio’s werkt omdat zij dan niet belemmerd worden door de lidstaatregeringen en hun eigen beleid kunnen bepalen. De Europese Raad bestaat uit de regeringsleiders van de lidstaten en velen van hen zien niet graag een ‘Europa van de Regio’s’ ontstaan. Kortom, na de fiscale crisis en de relatie met Oekraïne dient zich een derde heikel probleem en potentiële splijtzwam aan. En dit zal niet lang meer op zich laten wachten.

Schotland en Brexit

De Britse minister-president David Cameron heeft aangekondigd een referendum te houden over het lidmaatschap van dat land in de EU. Mogelijk zal dit referendum al in Juni 2016 plaatsvinden maar de raadpleging wordt in ieder geval voor eind 2018 gehouden. De Schotse regering heeft al aangegeven dat zij graag binnen de EU blijft en de Schotse Nationale Partij heeft al aangegeven een tweede referendum over Schotse onafhankelijkheid te willen houden wanneer Engeland besluit om uit de EU te treden. Vroeg of laat komt de heikele kwestie van onafhankelijke regio’s in Europa op het bordje van de EU en dan zal de vraag beantwoord moeten worden hoe deze regio’s tot de EU kunnen toetreden. Het is niet te verwachten dat de EU pro-actief zal handelen; dat doet zij nooit met heikele kwesties. Na de fiscale crisis en de kwestie rond Oekraïne zullen het dus ongetwijfeld spannende tijden blijven.