Polen en Europa

Christie Miedema is verbonden aan het Duitsland Instituut Amsterdam en aan de Universiteit van Amsterdam. 

De Poolse verhouding tot Europa is ambivalent. In de jaren van de Koude Oorlog, toen Europa maar al te vaak gemakkelijk met West-Europa gelijk werd gesteld, kon elke Pool je verontwaardigd uitleggen dat Polen integraal deel van de Europese cultuur was - ooit gehoord van Fredéric (Fryderyk!) Chopin of van Marie Curie (-Skłodowska!)? Nog steeds reageren veel Polen als door een wesp gestoken op de suggestie dat ze in Oost-Europa wonen. Geduldig zullen ze je uitleggen dat Polen precies in het hart van het continent ligt, midden tussen de Atlantische Oceaan en de Oeral. Geef ze eens ongelijk, wie wil nog met dat relikwie van de Koude Oorlog geassocieerd worden? De aanstelling van voormalig premier Donald Tusk tot permanente voorzitter van de Europese Raad is in die zin de bevestiging dat Polen eindelijk voor vol wordt aangezien in de Europese Unie.

Het begon in Polen 

Tegelijkertijd zijn de waarden en de versie van de geschiedenis die met de Europese Unie geassocieerd worden ook bedreigend. Veel Nederlanders vragen mij hoe ik hier in Polen de viering van de val van de Muur op 9 november jl. heb beleefd. De aandacht daarvoor was hier echter minimaal. Voor veel Polen klinkt het Europese verhaal van de val van de Muur als hoogtepunt van het omwentelingsjaar 1989 vooral als veronachtzaming van de eigen vrijheidsstrijd. Op 9 november 1989 had in Polen de oppositie al de verkiezingen gewonnen en had een niet-communistische premier al de weg naar grote hervormingen ingezet. De Val van de Muur kwam als mosterd na de maaltijd om de glans van de eigen verworvenheden weg te nemen. Vijf jaar geleden deed de Poolse regering een offensieve poging het Europese narratief over 1989 bij te stellen. Tijdens de viering van de val van de Muur hingen toen enorme posters op het Berlijnse Hauptbahnhof en Unter den Linden met de ondubbelzinnige boodschap: 'het begon in Polen'. Het heeft het Europese narratief echter niet kunnen veranderen.

Dit defensieve en ambivalente tekent in veel opzichten de houding van veel Polen tegenover Europa. Het land voelt zich onlosmakelijk deel van Europa en wil daarom in de EU serieus genomen worden. Een deel van de Polen verzet zich echter tegelijkertijd tegen de waarden die met de Europese Unie geassocieerd worden. De EU voelt voor hen als een bedreiging voor de traditionele gehechtheid aan de katholieke kerk en haar afkeer van abortus en het huwelijk voor partners van hetzelfde geslacht. Dit is één van de onderwerpen waarop zich de extreme polarisatie van het land toont.

De regenboog

Middelpunt van deze strijd is sinds 2012 een regenboog van plastic bloemen, die op een prominent plein in Warschau tentoongesteld staat. In 2011 gaf de regering een Poolse kunstenares de opdracht een kunstwerk te ontwerpen om het Poolse voorzitterschap van de raad van de EU luister bij te zetten. De regenboog werd eerst tentoongesteld in Brussel en kwam daarna naar Warschau. De kunstenares verklaarde publiekelijk dat haar kunstwerk geen politiek statement was en vooral mooi moest zijn, maar al snel beschouwde een deel van de bevolking de regenboog vooral als een kniebuiging voor de met de EU geassocieerde tolerantie tegenover seksuele minderheden. Dat een dergelijk kunstwerk recht voor de Verlosserkerk werd geplaatst, zag de uiterste rechterzijde van het Poolse politieke spectrum als een duidelijke provocatie.

Sinds 2012 is de regenboog zes keer het object geweest van (pogingen tot) brandstichting. Op 11 november 2013, onafhankelijkheidsdag, brandde de regenboog geheel af nadat een groep nationalistische demonstranten speciaal voor de regenboog een omweg hadden gemaakt op hun tocht door de stad. De andere kant van het politieke spectrum roerde zich echter ook. De dagen erna brachten mensen spontaan bloemen naar het uitgebrande skelet van de regenboog. De rechts-liberale burgemeester van Warschau, van de partij van Tusk, verklaarde direct dat het kunstwerk in zijn oude glorie hersteld zou worden. Uit enquêtes bleek dat 60 procent van de inwoners van Warschau instemde met de aanwezigheid van de regenboog in de stad en dat slechts 8 procent het aansteken van het kunstwerk goedkeurde als patriottistische actie. De instemming met het lidmaatschap va de EU ligt nog hoger, rond de 70 procent.

Dit jaar vonden in Warschau op onafhankelijkheidsdag weer, naast gewone manifestaties, ook nationalistische demonstraties plaats. 'Weg met de EU!' riep een deel van de demonstranten volgens een reporter van de Guardian. Weer was de stad toneel van rellen, maar nu aan de andere kant van de stad. De linkse demonstranten die zich op Plac Zbawiciela hadden verzameld om het kunstwerk te verdedigen, waren voor niks uitgerukt. De regenboog bleef dit keer ongedeerd.