Hoe kan een burgemeester betogers aanpakken?

Berend Roorda is docent en onderzoeker betogingsvrijheid aan de Rijksuniversiteit Groningen.

In de maand juli vinden er een aantal demonstraties in de Haagse Schilderswijk plaats waarbij de betogers ISIS-vlaggen en borden met hakenkruizen dragen, de Hitlergroet uitbrengen, antisemitische leuzen scanderen en journalisten belagen. De burgemeester doet hier niets tegen. Zijn woordvoerder meldt na afloop dat er voor de burgemeester geen reden was om op te treden. In binnen- en buitenland valt die opmerking en het niet-optreden volkomen verkeerd. Hoe terecht is dat vanuit grondwettelijk perspectief?

Niet optreden 

De burgemeester kan een betoging slechts beperken of verbieden vanwege drie redenen: ter bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer en ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden. Dit volgt uit artikel 9 van de Grondwet alsmede de Wet openbare manifestaties.

Van (vrees voor) wanordelijkheden hoeft nog geen sprake te zijn als een enkele demonstrant strafbare feiten pleegt. Zelfs als betogers zich massaal schuldig maken aan uitingsdelicten hoeft hiervan nog geen sprake te zijn. Bij wanordelijkheden moet men vooral denken aan opstootjes en vechtpartijen.

Mogen demonstranten dan onder de vlag van de betogingsvrijheid straffeloos uitingsdelicten begaan? In geen geval. Ook demonstranten dienen zich aan de wet te houden. De politie mag onder het gezag van de officier van justitie tijdens een demonstratie optreden. Om escalatie te voorkomen is het soms verstandiger dit pas na afloop te doen.

Rigoureus optreden 

In reactie op de demonstraties in juli organiseert de gelegenheidsbeweging Pro Patria een maand later een demonstratie in de Schilderswijk. De demonstratie wordt echter verstoord door stenengooiende tegendemonstranten. Naar aanleiding daarvan neemt de burgemeester een veel minder coulante houding aan. Vanaf half augustus verbiedt hij voorlopig alle demonstraties in de Schilderswijk.

Ook die houding roept kritiek op. Volgens oud-hoogleraar staatsrecht Peters is een integraal demonstratieverbod niet toegestaan; de burgemeester moet iedere kennisgeving concreet toetsen. Een algemeen verbod vormt een ernstige inbreuk op de grondwettelijk beschermde betogingsvrijheid. 

Volgens artikel 11 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) zou een algeheel demonstratieverbod nog wel kunnen. Maar omdat onze Grondwet meer bescherming biedt dan het EVRM, dient de grondwettelijke regeling te prevaleren, zo volgt uit artikel 53 van het EVRM.

Later in augustus breidt de burgemeester het demonstratieverbod zelfs nog uit tot alle woonwijken voor de eerstkomende twee maanden. Door echter de woorden ‘in beginsel’ te gebruiken, vermijdt de burgemeester kritiek uit staatsrechtelijke hoek.

Genuanceerd optreden

Verschillende organisaties geven te kennen op 20 september toch weer te willen demonstreren in de Schilderswijk. Nu verbiedt de burgemeester de demonstraties niet, maar wijst hij andere locaties aan buiten woonwijken. Bovendien moeten de demonstraties statisch, dat wil zeggen op één en dezelfde plek, plaatsvinden. 

Weliswaar maken deze beperkingen fors inbreuk op de betogingsvrijheid. De locatie waar, alsook de vorm door middel waarvan men mag demonstreren, wordt immers aan regels onderworpen. Die beperkingen zijn echter volkomen begrijpelijk gezien het aantal aangemelde controversiële demonstraties in één en dezelfde kwetsbare wijk.

Pro Patria ziet af van demonstreren vanwege de opgelegde beperkingen. De Nederlandse Volks-Unie en de Anti Fascistische Actie komen in rechte op tegen de beperkingen. De rechter wijst hun bezwaren echter van de hand. Hij meent dat de vrees van de burgemeester voor wanordelijkheden gerechtvaardigd is. 

Conclusie

Den Haag is dé demonstratiestad bij uitstek. Daar zetelt het hart van de macht. De betogingsvrijheid is een belangrijk recht, maar niet valt te ontkennen dat zij de laatste tijd onder druk staat. Voor een deel heeft de burgemeester dit aan zichzelf te wijten door de wijze van communiceren. Inmiddels reageert hij genuanceerd en gedoceerd op betogingsinitiatieven. Zo hoort het in een rechtsstaat.