'Schaduwkabinetten' als mislukte opmaat naar een Progressieve Volkspartij

Kort voor de Tweede Kamerverkiezingen van 28 april 1971 presenteerden PvdA, D'66 en PPR een gezamenlijk, alternatief kabinet. In het najaar van 1972 vormden de drie partijen voor de vervroegde verkiezingen een zogenaamd deelkabinet, een lijst van mogelijke kandidaten voor een kabinetspost. Hiermee wilden de drie progressieve partijen aangeven dat zij in staat waren om na de verkiezingen direct een kabinet te vormen.

De 'alternatieve' kabinetten onder leiding van PvdA-lijsttrekker Joop den Uyl vloeiden voort uit een krachtenbundeling van de drie partijen (de 'progressieve drie') die begin jaren zeventig was ontstaan. Ze pasten in het streven om via polarisatie tot duidelijke politieke verhoudingen te komen en om de macht van de christendemocraten te breken. De partijen wilden met herziening van het kiesstelsel de politieke blokvorming bevorderen. Door het land in enkele districten te verdelen, waarbinnen wel evenredige vertegenwoordiging zou gelden, zouden partijen worden gedwongen samen te werken of zelfs te fuseren. Aan kiezers kon zo een duidelijke keuze worden voorgelegd.

Na de verkiezingen van 1972, waarbij D66 sterk verloor, en na de vorming van het 'rooms-rode' kabinet-Den Uyl in 1973, kwam er spoedig een einde aan de plannen voor een Progressieve Volkspartij. Daarbij speelde ook mee dat hervorming van het kiesstelsel onhaalbaar bleek.

1. Voorgeschiedenis

Vanaf 1969 werden pogingen ondernomen om tot een bundeling te komen van alle progressieve krachten. Behalve PvdA en PPR waren ook PSP en progressieve christenen uit ARP en KVP daarbij betrokken. D66 bleef vooralsnog afzijdig. Bij de Staten- en gemeenteraadsverkiezingen van 1970 werd in sommige provincies en gemeenten een Progressieve Akkoord (PAK) gesloten. Streven was om het PAK te laten uitmonden in een Progressieve Volkspartij.

In 1971 was D'66 wel bereid om samen te werken met PvdA en PPR. Er kwam een gezamenlijk programma 'Hoofdlijnen van een regeringsprogram 1971-1975'. Een links kabinet moest dat programma gaan uit voeren.

2. Het alternatieve kabinet in 1971

© Beeldbank Nationaal Archief

Zittend v.l.n.r.: R. van den Bergh, A.M. Goudsmit, H.A.F.M.O. van Mierlo, J.M. den Uyl, J.M. Aarden, C. de Galan en I. Vorrink. Staand v.l.n.r.: M. van der Stoel, B. de Gaay Fortman, E. van Thijn, W. van Zijl, J.A.W. Burger, J. van den Doel, L.J. Brinkhorst, M.P.A. van Dam, H. Vredeling, C. van Loockeren Campagne, Th.J.A.M. van Lier, W. Draijer, J.C.Th. van der Doef en A.P. Schilthuis.

Het 'schaduwkabinet' werd op 16 april 1971 gepresenteerd; een kleine twee weken voor de verkiezingen. Het bestond uit 10 PvdA'ers, 4 leden van D'66 en 2 van de PPR. Nadat de progressieve drie bij de verkiezingen, ondanks winst, slechts 52 zetels hadden behaald, werd het alternatieve kabinet op 2 juli 1971 ontbonden.

samenstelling
post	wie	partij
minister-president	Joop den Uyl	PvdA
viceminister-president, Grondwetszaken	Hans van Mierlo	D'66
viceminister-president, Binnenlandse Zaken	Jacques Aarden	PPR
Buitenlandse Zaken	Max van der Stoel	PvdA
Justitie	Anneke Goudsmit	D'66
Onderwijs en Wetenschappen	Anne Vondeling	PvdA
Financiën	Rob van den Bergh	PvdA
Defensie	Jaap Burger	PvdA
Volkshuisvesting	Hans van den Doel	PvdA
Verkeer en Waterstaat	Ed van Thijn	PvdA
Economische Zaken	Cees de Galan	PvdA
Landbouw en Visserij	Henk Vredeling	PvdA
Sociale Zaken	Theo van Lier	PvdA
Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk	Max Rood	D'66
Volksgezondheid en Milieuhygiëne	Wiebe Draijer	D'66
Ontwikkelingssamenwerking	Bas de Gaaij Fortman	PPR

Staatssecretarissen waren onder meer de PvdA'ers Marcel van Dam (welzijn), Tineke Schilthuis (verkeer), Irene Vorrink en Jaap van der Doef (beiden sociale zaken), en Laurens-Jan Brinkhorst (D'66, buitenlandse zaken).

3. Het deelkabinet van 1972

© bron: Beeldbank Nationaal Archief

Zittend v.l.n.r.: A.M. Goudsmit, J.M. den Uyl, H.A.F.M.O. van Mierlo, M. Rood-de Boer en A. de Goede. Staand v.l.n.r.: W.F. Duisenberg, J.L.N. Schaefer, A.P. Oele, I. Vorrink, M. van der Stoel, J.P. Pronk, M.P.A. van Dam, J.P.A. Gruijters, M.H.M. van Hulten en B.V.A. Röling

Op 13 september 1972 kwamen PvdA, D'66 en PPR met een gezamenlijk ontwerp-verkiezingsprogramma, 'Keerpunt '72'. Voorstellen van het PvdA-congres van 6 en 7 oktober 1972 om in het programma een aantal radicale punten op te nemen (zoals de eenzijdige verwijdering van alle kernwapens van Nederlands grondgebied), haalden uiteindelijk niet het definitieve programma.

De progressieve drie maakten samenwerking met de confessionele partijen ARP, KVP en CHU, afhankelijk van de bereidheid bij die partijen om een progressiever beleid te gaan voeren dan het kabinet-Biesheuvel had gedaan. Toen die partijen daartoe niet bereid waren, stuurde het PvdA-congres aan op vorming van een progressief minderheidskabinet.

De kandidaten daarvoor moesten komen uit een zogenaamd deelkabinet van PvdA, PPR en D'66, dat op 18 november 1972 werd gepresenteerd. Dat was niet een volledig 'alternatief'kabinet. Het ging om kandidaten per sector (bestuur, ruimtelijke ordening, welzijn, buitenland) voor een ministerschap. Kandidaten konden zowel minister als staatssecretaris worden. Latere aanvullingen werden opengehouden, en dat konden zelfs personen van buiten de linkse drie zijn.

De PPR toonde zich bij monde van lijsttrekker Bas de Gaay Fortman niet gelukkig met de samenstelling van dit deelkabinet. Hij vond het aantal kandidaten te groot en vreesde dat hij onder anderen Van Doorn niet kon voordragen bij de 'echte' formatie.

kandidaat-bewindslieden
post	wie	partij
minister-president	Joop den Uyl	PvdA
viceminister-president, Binnenlandse Zaken	Hans van Mierlo	D'66
financiën lagere overheden	Wim Polak	PvdA
Buitenlandse Zaken	Max van der Stoel	PvdA
Europese Zaken	Laurens-Jan Brinkhorst	D'66
Vrede en Veiligheid	prof. Bert Röling	PvdA
Ontwikkelingssamenwerking	Jan Pronk	PvdA
Justitie	Anneke Goudsmit	D'66
Onderwijs en Wetenschappen*	Jos van Kemenade	PvdA
Financiën	Wim Duisenberg	PvdA
Financiën, Economische Zaken	Aar de Goede	D'66
Volkshuisvesting, stadsvernieuwing	Jan Schaefer	PvdA
Verkeer en Waterstaat	Hans Gruijters	D'66
Verkeer en Waterstaat, ruimtelijke ordening	Michel van Hulten	PPR
Sociale Zaken	Irene Vorrink	PvdA
Milieuhygiëne	Ad Oele	PvdA
Cultuur, recreatie en maatschappelijk werk	prof. Madzy Rood-de Boer	PvdA
Maatschappelijk werk	Marcel van Dam	PvdA

*

Wilde formeel geen deel uitmaken van het deelkabinet

Er werden drie adviseurs voor bijzondere opdrachten 'benoemd': prof.mr. G.E. Langemeijer (ombudsaangelegenheden), Sicco Mansholt (internationaal milieubeleid en Europa) en prof. Jan Tinbergen (toekomstonderzoek).

4. Kabinet-Den Uyl in 1973

Bij de vorming van het kabinet-Den Uyl werd gepoogd de meeste kandidaten uit het deelkabinet een plek te bezorgen. Door deelname van KVP en ARP aan het kabinet werd dit bemoeilijkt. Sommigen, zoals Ad Oele die burgemeester van Delft werd, haakten voortijdig af. Irene Vorrink kwam op Volksgezondheid en Milieuhygiëne. Van Mierlo bleef na de verkiezingsnederlaag van D'66 buiten het kabinet-Den Uyl.

Vooral het vinden van een post voor Marcel van Dam leverde uiteindelijk veel problemen op. Van Doorn weigerde hem bijvoorbeeld als staatssecretaris op Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk. Uiteindelijk kwam Van Dam op Volkshuisvesting terecht. Anneke Goudsmit trok zich op het laatste moment terug als staatssecretaris van Justitie, omdat zij geen vertrouwen had in de samenwerking met KVP'er Van Agt, met name bij de regeling van de abortuskwestie.

Niet opgenomen in het deelkabinet waren de bewindslieden Van Doorn en Trip (PPR) en Vredeling, Meijer, Stemerdink en Klein (PvdA). Voor Vredeling gold echter dat hij wel als kandidaat voor Landbouw, Sociale Zaken of eventueel Defensie werd beschouwd.

5. Geen Progressieve Volkspartij

In september 1973 moest het PvdA-congres besluiten over verdere stappen naar vorming van een Progressieve Volkspartij. Het partijbestuur stelde een federatie voor van PvdA, PPR en D'66. Een fusie werd niet zinvol geacht, zolang er nog geen nieuw kiesstelsel was. De partijen moesten vooralsnog vrijheid houden om hun eigen achterban vast te houden.

PPR en D'66 wezen een federatie af en ook in de PvdA waren er vooral bij fractie en bewindslieden sterke twijfels over de haalbaarheid van een federatie. Op het PvdA-congres op 14 en 15 januari 1974 wees een meerderheid (5470 tegen 4648 stemmen) de federatieve PVP af.

André van der Louw, de grootste pleitbezorger van een Progressieve Volkspartij, verruilde korte tijd later het partijvoorzitterschap van de PvdA voor het ambt van burgemeester van Rotterdam.