Europa, (nog) geen macht der gewoonte: parallellen tussen de cliffedge en de kloof

Zelfs de meest doorgewinterde Europakenners zijn het Brexit-spoor bijster. Wat willen de Britten? Welke toekomst zien zij voor hun land, in de relatie met de Europese overlegstructuren waarvan zij dat bijna vijftig jaar zo actief uitmaakten? Er is een interessante parallel te trekken tussen de ‘cliffedge’ - het scenario waarin de Britten ergens dit voorjaar zonder deal in het ravijn donderen - en de in ons land beruchte kloof tussen de burger en de politiek. Die parallel – gebrek aan verbinding tussen ‘Brussel’ en de ‘thuisorganisatie’ - stond onlangs centraal tijdens een drukbezochte debatavond in Nieuwspoort. [1]

‘De kloof’ is belangrijk voor het Nederlandse Europabeleid, sinds een meerderheid van de opgekomen kiezers veertien jaar geleden het concept-Grondwettelijk verdrag afwees. Die afstand tussen burger, bestuur en politiek zou moeten worden overbrugd door een serie maatregelen voor meer nationale grip op het Europese beleidsproces. Het trof aan het Binnenhof, dat de volksvertegenwoordiging (het nieuwe Verdrag van Lissabon in de hand) daar juist enkele instrumenten voor had ontwikkeld.

In de praktijk blijkt “Europees actief zijn” een zekere expertise te vereisen, want de EU wordt gekenmerkt door ingewikkelde taal, timing en tunnelvisie. [2] De ministeries leenden daarom direct tien jaar geleden al hun meest ervaren Europa-experts uit aan het Parlement. Een opmerkelijke geste, die ging wringen; Rijksambtenaren met terugkeergarantie worstelden tussen kritische controle en het dienen van (voormalige en toekomstige) collega’s. De speciale Europese advies-unit, die daarna aan het Binnenhof werd opgericht, bleek een vreemde eend in de procedurele griffiers-bijt. Recent nog boog een onderzoeksteam van maar liefst vier hoogleraren zich over de Europese verantwoordelijkheden binnen de parlementsorganisatie. Die interne discussie is losgezongen van het effectieve EU-instrumentarium in het Nederlandse parlement. In internationale wetenschappelijke publicaties geldt het Binnenhof als ‘frontrunner’ als het gaat om ‘scrutiny-power’ (Europese controle-kracht’). [3] Het is dan ook opmerkelijk dat in het nieuwe standaardwerk over regels en rituelen in de Tweede Kamer sinds 1945 zo weinig woorden worden gewijd aan de parlementaire Europeanisering (ik noem: veel meer stemmingen door/voor EU-Raden; debat over al dan niet vertrouwelijke (Brexit-)onderhandelings-stukken en de eigen parlementaire vertegenwoordiging in Brussel). [4] Europa: nog geen macht der gewoonte?

Het is een vraag die leeft in veel organisaties: hoe organiseer je Europese processen intern, wie van de collega’s ‘doet Brussel’? Is dat een select gezelschap EU-woordvoerders, de subsidie-specialist, de koepel, de Europa-correspondent of een dependance in de Schuman-wijk? Wordt van alle medewerkers Europese kennis op het eigen domein verwacht? En wie rekenen we dan af op de onderlinge afstemming, resultaten, en hoe het werk- en zichtbaar te maken? Het individuele rapporteurschap voor EU-dossiers (namens de gehele Kamer Europese informatie vergaren) is voor die zichtbaarheid in de Kamer bijvoorbeeld een populair instrument; zelfs zodanig dat de kandidering in procedurevergaderingen af en toe politiek wordt. Tijdens het genoemde Nieuwspoort debat vertelden twee van de drie (!) Brexit-rapporteurs van de Tweede Kamer – Anne Mulder (VVD) en Renske Leijten (SP) - naast Groen-Links Senator Tineke Strik - over hun Europese werk binnen fractie, parlement en richting de achterban.

In Nieuwspoort aanwezig waren drie hard-core Europakenners, zo bleek het publiek uit de ondervraging door Kees Boonman. Maar helaas, toonde diens vlog onlangs weer aan, hebben niet alle volksvertegenwoordigers de basisfeiten op orde. [5] Dat “Europese zaken” in de politiek een specialisme blijven – zoals ook onder diplomaten, studenten, directeuren, trainees, professoren en in uitvoeringsorganisaties - staat mede aan de basis van “de kloof”. Burgers worden niet automatisch meegenomen in Europese besluitvorming, ook al omdat nationale politici, liever dan ingewikkelde Europese compromissen uit te leggen of voor de kap te nemen, vooruitkijken naar het volgende algemeen overleg.

Terug naar de “cliffedge”. Resultante van een langjarig gebrek aan verbinding tussen elite en volk, tussen “Brussel” en de “thuisorganisatie’, tussen schandaalpers en kwaliteitsjournalistiek, die ook alleen langjarig kan worden opgelost. Veel inzicht, goed onderwijs, achtergrondjournalistiek, onafhankelijke volksvertegenwoordigers, en bovenal: permanente verbinding. Ook in Nederlandse private en publieke organisaties is daar na ruim zestig jaar lidmaatschap nog een wereld te winnen. Anders blijft ook uw “Europa-collega” een roepende aan de rand van het ravijn.

Dr. Mendeltje van Keulen is lector (praktijkprofessor) Changing role of Europe aan de Haagse Hogeschool. Binnenkort verschijnt haar boek ‘Wat doen ze daar eigenlijk? Gesprekken met Nederlandse Europarlementariers’ (Van Keulen, M. en C. Aalberts, Den Haag: Boom, april 2019).

[1] Zie voor een video-verslag: https://www.montesquieu-instituut.nl/id/vktui79xoztz/debat_brexit_wie_volgt

[2] Keulen, M. van (2019), Verkeer(d) Verbonden. Nederlands Europabeleid in de praktijk. Den Haag: Boom.

[3] In het grote empirische onderzoek naar parlementen Observatory of National arliaments after Lisbon scoren Eerste en Tweede Kamer 7^e op de lijst van 27 onderzochte lidstaten (minus Kroatië). Zie o.a. Katrin Auel, Olivier Rozenberg & Angela Tacea (2015) To Scrutinise or Not to Scrutinise? Explaining Variation in EU-Related Activities in National Parliaments, in: West European Politics, 38:2, 282-304 en Katrin Auel & Christine Neuhold (2017) Multi-arena players in the making? Conceptualizing the role of national parliaments since the Lisbon Treaty, in Journal of European Public Policy, 24:10, 1547-1561.

[4] Hoetink, Carla (2018), Macht der gewoonte. Regels en rituelen in de Tweede Kamer. Nijmegen: Van Tilt.

[5] https://www.maxvandaag.nl/blogs/keesvlogeuropa-wat-weten-tweede-kamerleden-over-het-europees-parlement/