Nepnieuwscampagne van Minister Ollongren is geen bijdrage aan bescherming democratie

De nepnieuwssaga van minister Ollongren begon op 13 november 2017. Op die dag stuurde ze de Tweede Kamer een brief over de beïnvloeding van de publieke opinie door statelijke actoren. Lees: door Rusland. ‘Nepnieuwslawine’ kopte De Telegraaf in grote letters de volgende dag op de voorpagina. Met een foto van een bedenkelijk kijkende minister Ollongren. Andere media volgden, met als boodschap: Russisch nepnieuws bedreigt de Nederlandse publieke opinie. “Met nepnieuws proberen de Russen de democratie te ontregelen”, waarschuwde de NOS die avond in het achtuurjournaal.

Dat is nogal wat. Hoog tijd dus voor ferme maatregelen. Met één van die maatregelen kwam minister Ollongren deze maand. In de vorm van een publiekscampagne. Een ‘bewustwordingscampagne’, zoals Ollongrens Ministerie van Binnenlandse Zaken het noemt. Met als boodschap: “iedereen in Nederland moet kritisch en nieuwsgierig blijven naar waar het nieuws vandaan komt.” In het campagnefilmpje worden mensen aangemoedigd om ‘écht?’ uit te roepen als ze een nieuwsbericht lezen.

De kosten bedragen 1 miljoen euro. 1 miljoen euro voor symboolpolitiek. 1 miljoen euro om de wereld te laten zien dat de minister iets doet tegen nepnieuws. Zonder dat dit enig nut heeft. Want ga maar na. Is er reden om aan te nemen dat Nederlanders zonder deze campagne niet langer kritisch en nieuwsgierig zouden blijven? Nota bene in een tijd waarin het voortdurend over ‘nepnieuws’ gaat. En gaat ‘écht?’ roepen tegen je telefoonscherm écht helpen tegen die vermeende dreiging van Russisch nepnieuws?

Nee, natuurlijk niet. Mensen vragen zich vaak zat af of het nieuws klopt dat ze langs zien komen. Dat gaan ze heus niet vaker of beter doen door deze ‘bewustwordingscampagne’. Het punt is dat mensen geen tijd hebben of nemen om al het nieuws te checken waarvan ze zich afvragen of het écht waar is. En vaak missen ze ook de benodigde kennis en vaardigheden. Weliswaar heeft het ministerie enkele richtlijnen gepubliceerd op de campagnewebsite, die mensen kunnen helpen om vraagtekens te plaatsen bij het waarheidsgehalte van berichten, maar daarmee kan je niet met zekerheid vaststellen of iets wel of niet klopt.

Daarvoor moet je vaak heel wat dieper graven. In wetenschappelijke publicaties bijvoorbeeld. Waarvoor je kennis van onderzoeksmethodologie nodig hebt. Of door speciale tools te gebruiken, bijvoorbeeld om manipulatie van video’s en foto’s te detecteren. Tja, hoeveel mensen gaan dat doen als ze weer eens ‘echt?’ roepen na het zien van een Facebookbericht, terwijl ze in bad zitten of in het park aan het hardlopen zijn (zoals in het campagnefilmpje van het ministerie)?

Het is veel realistischer dat mensen hun vraag ergens neer kunnen leggen als ze twijfelen of bepaald nieuws klopt. Bij experts die kunnen verifiëren of er gesjoemeld is met een foto of video. Bij deskundigen die weten hoe ze een wetenschappelijk onderzoek moeten lezen en interpreteren. Die verstand van statistiek hebben.

Het is veel nuttiger dat er factcheckers zijn die voortdurend sociale media monitoren om te zien of bepaalde berichten opeens viraal gaan, en die checken of het niet om nepnieuws gaat. Zodat nepnieuws snel weerlegd en weersproken kan worden. Want wat doen mensen écht als ze twijfelen of nieuws klopt? Dan gaan ze googelen. En dan is het mooi als er een factcheck duidelijk herkenbaar in de zoekresultaten verschijnt, die ze vertelt of het wel of niet klopt. Dan zijn mensen écht geholpen met hun achterdocht over mogelijk nepnieuws.

Om een lang verhaal kort te maken: die 1 miljoen euro had heel wat zinvoller besteed kunnen worden als we de democratie werkelijk willen beschermen. Ja, dit is preken voor eigen parochie, want Nieuwscheckers - het factcheckproject dat wij runnen aan de Universiteit Leiden - heeft de middelen niet om dagelijks het nieuws op sociale media te volgen en checken. Dan is het zuur om te zien dat zo’n bak geld wordt verspijkerd aan een nutteloze campagne. Hoeveel nepnieuws hadden we voor dat geld wel niet kunnen factchecken?

Tijdens de campagne voor de Europese verkiezingen van 25 mei, wil Nieuwscheckers beweringen van politici factchecken. Wilt u dit mogelijk maken? Ga naar SteunLeiden.nl om te doneren.

Alexander Pleijter en Peter Burger zijn de oprichters en coördinatoren van Nieuwscheckers en universitair docenten journalistiek aan de Universiteit Leiden.