Tweehonderd jaar politiek en reflectie

De Eerste Kamer bestaat dit jaar tweehonderd jaar. In die tijd is haar bestaansrecht regelmatig betwist en ook de afgelopen tijd is de discussie over de precieze taak en positie van de Eerste Kamer weer opgelaaid. Doordat het kabinet niet meer kan rekenen op een vaste meerderheid in de Eerste Kamer, komt de politieke rol van de senaat duidelijker dan ooit naar voren. Het Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2015 werpt licht op positie en functioneren van de Eerste Kamer in heden en verleden.

Journalist Hans Goslinga stelt in het openingsartikel dat we na twee eeuwen van kritiek de Eerste Kamer nu juist als een waardevol geschenk moeten omarmen. De Eerste Kamer vormt een onderdeel van een breder systeem van checks and balances die nodig zijn in een rechtsstaat. De senaat kan werken als een dam tegen overhaaste besluitvorming. In een tijd waarin democratie soms niet veel meer dan de wil van de meerderheid lijkt te zijn, is dit geen overbodige luxe, meent Goslinga.

Een politiek orgaan

De Eerste Kamer stelt zich meestal bewust op als een chambre de réflexion, maar manifesteert zich soms ook duidelijk politiek. Wetsvoorstellen kunnen er stranden (artikel Bert van den Braak) en politici kunnen er vallen (artikel Anne Bos). Dat was niet alleen het geval in recente jaren, maar gebeurde ook in het verleden. Bijvoorbeeld in 1904 toen de Eerste Kamer op politieke gronden een wijziging van de Hoger-onderwijswet verwierp, die afgestudeerden aan bijzondere universiteiten dezelfde rechten zou geven als afgestudeerden aan openbare universiteiten. Of in 2005, toen D66-minister Thom de Graaf er niet in slaagde de deconstitutionalisering van de burgemeestersbenoeming door de Eerste Kamer te krijgen.

De mores van het huis

Carla van Baalen was een aantal weken te gast in de plenaire vergaderzaal van de Eerste Kamer en bekeek de regels, tradities en gewoonten van de Eerste Kamer. Aangevuld met de indrukken van de bekende Britse politiek-antropologe Emma Crewe, geven haar observaties een interessant en levendig beeld van de sfeer waarin deze Kamer haar werk verricht. In het oog springen de hoffelijke omgangsvormen – beschaafd taalgebruik, het schudden van handen – maar ook de relatief informele sfeer.

Kamervoorzitters

De voorzitter is van oudsher van belang voor het functioneren van het instituut. In een overzichtsartikel geeft Jouke Turpijn een beeld van de personen die deze functie door de jaren heen hebben vervuld. Ondanks haar wat fletse imago heeft de Eerste Kamer aantal kleurrijke voorzitters gekend. Goede Eerste Kamervoorzitters hadden met elkaar gemeen dat zij oog hadden voor zowel de waardigheid van de politiek als de mensen met wie zij werkten.

De huidige Eerste Kamervoorzitter, Ankie Broekers-Knol, bepleit in een interview met Hans Goslinga en Alexander van Kessel het bestaansrecht van ‘haar’ Kamer en komt op voor de wijze waarop de leden in de huidige situatie hun functie vervullen. Toch blijkt zij niet tegen iedere vorm van hervorming gekant te zijn: een aanpassing van het kiesrecht sluit zij niet uit.

Een andere wijze van verkiezen?

Douwe Jan Elzinga werpt juist op dat kiesrecht een kritisch licht. Hij neemt als onvoorzien gevolg van de Grondwetsherziening van 1983 een tendens waar om de Eerste Kamerverkiezingen te zien als mid-term elections, waaruit automatisch een meer politiek geprofileerde rol voor de Eerste Kamer voortvloeit. Bij een dergelijke rol passen echter eerder directe dan trapsgewijze verkiezingen, terwijl bij een politiek bescheidener rol herinvoering van het verkiezingssysteem van vóór 1983 op zijn plaats zou zijn.

Afschaffing van de Deense senaat

Een artikel van Inger Stokkink en Kees van Kersbergen illustreert dat de worsteling met de vraag hoe in een tweekamerstelsel de Kamers zich tot elkaar moeten verhouden niet uniek is voor Nederland. Ook in Denemarken werd lang gediscussieerd over het bestaansrecht van de senaat. Doordat de Kamers in het Deense stelsel zich qua samenstelling steeds minder van elkaar onderscheidden en de functies waarvoor de senaat aanvankelijk in het leven geroepen was geleidelijk werden overgenomen door andere politieke instituties, werd de senaat uiteindelijk overbodig gevonden en afgeschaft.

Kerstcrisis

In de rubriek ‘Spraakmakend debat’ behandelen Jan Ramakers en Hilde Reiding de ‘kerstcrisis’ die plaatsvond in december 2014. Drie leden van coalitiepartij PvdA stemden tegen de voorgestelde Wet marktordening gezondheidszorg, waardoor deze werd verworpen. Dit deed veel stof opwaaien, niet alleen vanwege het grote belang dat het kabinet hechtte aan deze wet, maar ook door het optreden van de PvdA-fractievoorzitter in de senaat.

Srebrenica

Niet gerelateerd aan het thema, maar wel belangwekkend is de openbaarmaking in dit Jaarboek van de integrale notulen van de spoedzitting van de ministerraad die twintig jaar geleden vlak na de val van Srebrenica op 11 juli 1995 plaatsvond.

Het Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2015: De Eerste Kamer verschijnt op dinsdag 17 november 2015.