Benoemen van verwanten

Aalt Willem Heringa is hoogleraar vergelijkend constitutioneel en administratief recht aan de Maastricht University. Sofie Wolf is als promovenda verbonden aan Maastricht University.

Vrijwel direct nadat Donald Trump bekend had gemaakt dat zijn schoonzoon een van zijn adviseurs zou worden, kwamen enkele leden van de Democratische Partij in opstand. Zij zijn van mening dat hier wel eens sprake zou kunnen zijn van vriendjespolitiek en belangenverstrengeling waardoor deze benoeming in strijd is met de wet zou zijn. Hoe zit dat nu? En hoe zit zoiets in Nederland?

De Verenigde Staten

Het wetsartikel over beperkingen aan het benoemen van nabije verwanten in overheidsfuncties is 5 U.S. Code §3110. Dit artikel heeft betrekking op agentschappen en regeringsfuncties in Washington DC. Het benoemingsverbod strekt zich uit van eerste tot vierde graad (broers, zussen, ouders, kinderen, ooms, tantes, neven en nichten alsmede tot aangetrouwden in de eerste en tweede graad en stiefkinderen en –ouders). Het is een publieke autoriteit verboden de bedoelde familieleden te benoemen of te bevorderen in functies in overheidsorganen die onder het gezag of supervisie of controle vallen.

Vraag is dan altijd: wat als dit verbod wordt overtreden? De specifiek gestelde sanctie is dat de betrokkene zijn/haar recht op beloning verspeelt en dat geen geldelijke beloning mag worden uitgekeerd. Echter, er kan ook betoogd worden dat de benoeming of bevordering als zodanig nietig is. Immers, de relevante bepaling stelt dat degene die benoemt de verwante niet mag benoemen.

Probleem is dat het aanvechtbaar is of dit artikel ook geldt voor posities in het Witte Huis want, waarop ziet de wet? Op een executive agency; op een “office, agency, or the establishment in the legislative branch”; op een “office, agency or other establishment in the judicial branch”; en op de regering van Washington DC. Het Witte Huis behoort tot geen van deze categorieën. Kortom: geen wettelijk verbod, maar niet alles wat niet verboden is, is direct verstandig of integer.

Blind trust

De zakelijke belangenverstrengelingen van Trump zijn overigens vooral een probleem omdat hij een blind trust afwijst. In plaats daarvan stelt hij zijn zoons aan het hoofd van zijn imperium. Dan ligt belangenverstrengeling erg voor de hand. Is daar niets tegen te doen? Er wordt wel gewezen op art. 2 lid 1 paragraaf 7 van de Grondwet dat beloningen van de President, anders dan zijn formele compensatie, door de VS of de staten verbiedt. Maar het is dubieus of dat op vreemde staten ziet en op betalingen voor zakelijke diensten van bedrijven.

Dan is er verder de mogelijkheid van impeachment dat van toepassing zou kunnen gaan worden bij een te grote vorm van corruptie bijvoorbeeld betreffende bedrijfsbelangen en belangen van de VS. En tenslotte is er het 25e amendement van 1967 dat het ontheffen van de President van zijn taken en bevoegdheden (die dan overgaan op de vice-president) mogelijk maakt, na uiteindelijk een 2/3 meerderheid van het Congres.

Nederland

Mag een minister zijn/haar schoonzoon, broer of ander familielid als politiek adviseur aanstellen? Nepotisme is niet vreemd aan de Nederlandse politiek. Sinds jaar en dag worden politici hiervan beschuldigd. Zo werden minister Pieter Mijer en minister-president Van Zuylen van Nijevelt in 1866 beschuldigd van vriendjespolitiek toen bekend werd dat zij hadden afgesproken dat Mijer gouverneur-generaal van Nederlands-Indië zou worden wanneer hij zou helpen met de formatie van het kabinet en vervolgens voor korte tijd minister van Koloniën zou worden. Meer recentelijk, in 2015 en 2016, werden Kamervragen gesteld of er bij het werk van de echtgenoot van minister Schippers niet sprake was van belangenverstrengeling.

Hoe heurt het eigenlijk? Eerst even over de bewindspersoon zelf. In Nederland hoort een kandidaat-minister of kandidaat-staatssecretaris alle betaalde en onbetaalde functies, nevenfucties en andere nevenactiviteiten neer te leggen. Dit moet gebeuren voordat het kabinet beëdigd wordt. De begrippen ‘functie’ en ‘nevenactiviteiten’ moeten breed worden uitgelegd. Hieronder vallen onder andere ook vrijwilligersfuncties in clubs of verenigingen en parttime hoogleraarschappen. Al deze functies behoren letterlijk te worden beëindigd, dus een constructie als een nul-urencontract is niet toegestaan.

Ook wordt nagegaan welke eventuele relevante financiële of zakelijke belangen de kandidaat heeft. Is dit het geval dat zal de kandidaat deze belangen moeten beëindigen of afspreken dat deze belangen worden ‘bevroren’ tijdens de ambtstermijn. Bij uitzondering en met schriftelijke toestemming van de minister-president mag een bewindspersoon tijdens de ambtstermijn een andere functie of nevenfunctie accepteren.

Naast functies, nevenfuncties en andere activiteiten wordt ook onderzoek gedaan naar strafrechtelijke veroordelingen en de fiscale gedragingen van de kandidaat. Tot slot doet ook de AIVD onderzoek. Wat opvalt is dat enkel naar de belangen van de kandidaat-bewindspersoon wordt gekeken. Voormalig minister-president Balkenende heeft expliciet aangegeven dat de financiële en zakelijke belangen van een partner, kinderen en andere familieleden niet relevant zijn. De reden hiervoor is dat het ongewenst wordt geacht dat een partner, kind of familielid ingrijpende veranderingen moet aanbrengen in zijn of haar leven om de kandidatuur van de betrokkene mogelijk te maken.

Politiek assistent

Wanneer een bewindspersoon in functie is mag en zal deze politiek assistenten en adviseurs aanstellen. Er is geen wet die dit onderwerp regelt. Wel is hierover in het Handboek voor aantredende bewindspersonen het volgende opgenomen: “de bewindspersoon dient de minister-president en de ministerraad in kennis te stellen van de benoeming, taak, termijn en honorering (inclusief eventueel te verstrekken toelage) van de politiek assistent (of adviseur, SW), waarna de minister-president de Tweede Kamer hieromtrent informeert.“

Er wordt niets vermeld over de (on)mogelijkheid om verwanten aan te stellen. Dat zou betekenen dat een bewindspersoon zijn of haar broer, zus, dochter, zoon, schoonkinderen enzovoorts kan aanstellen als politiek assistent of adviseur, mits deze natuurlijk door de screening komt. Dit geldt overigens ook voor het secretariaat, de kamerbewaarders en de chauffeurs van de bewindspersoon.

Bij de benoeming van bewindslieden en de aanstelling van adviseurs en assistenten wordt gekeken naar de persoon zelf. Is deze capabel voor de functie, hoe ziet zijn verleden eruit en welke belangen spelen een rol? Er bestaan geen wettelijke beperkingen en het zijn van (bloed)verwanten speelt geen rol.

Dus: Mijn schoonzoon als mijn politiek adviseur, mag dat? Ja, dat mag. Vraag is wel of dat de publiciteit zou overleven en niet zal worden weggezet als strijdig met regels van integriteit.