Populisme als absolutisme

Aalt Willem Heringa is hoogleraar vergelijkend constitutioneel en administratief recht aan Maastricht University.

Het probleem is niet het verwoorden van wat de kiezer wenst. Het probleem is ook niet dat de kiezer van alles wordt wijsgemaakt. Het probleem is ook niet dat het een moeilijke, politieke strijd is die gewonnen moet worden.

Wat zorgelijk is, is het absolutisme dat door populisten als Trump verbonden wordt aan alles wat hij wenst. Alsof alles wat hij zegt gedragen wordt door de meerderheid en daarom bovendien ook goed gelegitimeerd is. Het eerste is al aantoonbaar onjuist bij Trump: hij is weliswaar rechtmatig verkozen maar nee, niet met de meerderheid van stemmen. Laat staan door een meerderheid van de kiezers. Overigens betekent een meerderheid bij verkiezingen niet dat er een meerderheid is voor elke maatregel.

Trump is dus wel verkozen met een democratisch mandaat maar de claim dat daarmee alles wat hij doet een voorstel moet gebeuren omdat dat democratisch zou zijn, snijdt geen hout. Ten tweede is maar de vraag of de meerderheid (of een meerderheid) alles moet kunnen en mogen. Het antwoord daarop is duidelijk nee.

Ook een meerderheid is gebonden aan regels van recht, grondrechten, beginselen, fatsoen en integriteit. Dat is óók democratie en zo werkt een rechtsstaat, ongeacht wie of wat de meerderheid is. Het gevaarlijke is dat populisten de meerheid verabsoluteren en daarmee ook zichzelf, zodra ze verkozen zijn. Maar absolute macht corrumpeert nog steeds en is in strijd met de democratie waar ze zich op baseert.

Democratie eindigt waar absolutisme begint. Dan doet het erniet toe waarop dat absolutisme zich baseert, ook als dat de vermeende volkswil is. Dat is het gevaar van verkozenen als Trump. Dat is het risico dat Europese staten bedreigt door de opkomst van het Front National, de AfD en de PVV.

Macht behoort te worden begrensd. Ook de macht van populisten, al vinden zij zelf van niet omdat zij naar eigen zeggen de wil van het volk verwoorden.

Niets geen wil van het volk. Het gaan hen om hun eigen macht en welvaart. Net zoals Erdogan pakt Trump de pers aan, schoffeert hij iedereen die maar kritiek druft te hebben, benoemt hij zijn eigen familieleden, stelt hij 'alternatieve feiten' vast al naar gelang wanneer het hem uit komt. Nog even en de nieuwe McCarthy staat op om de criticasters verder de mond te snoeren.

America first? Vergeet het: Trump first. Erdogan bouwt een presidentschap zoals het Amerikaanse, maar dan zonder checks and balances. Nog even en die zijn ook in de Verenigde Staten verdwenen onder de gekozen dictatuur van Trump.

Ik voorzie over vier jaar taferelen zoals recent in Gambia. Zo gracieus als Obama de transitie faciliteerde, zo hardnekking zal Trump ontkennen dat de meeste mensen niet op hem stemden en de pers en de stemmentellers weer beschuldigen van fraude.

Waar zien we dat meer met presidenten van grootheidswaanzin? Enfin, ik vertrouw dan toch maar op de instituties en het collectieve verstand. What else?