De waarde van de EU

Aalt Willem Heringa is hoogleraar Vergelijkend Staats- en Bestuursrecht Universiteit Maastricht, directeur Montesquieu Instituut Maastricht.

Wat is het wezen van de Europese Unie, de reden van haar bestaan? Aan het slot van een jaar dat het uiterste van 'Europa' heeft gevergd, komt die vraag nadrukkelijk op. Zeker bij het opmaken van de traditionele jaarlijkse balans in De Hofvijver.

Dat wezen en die reden zijn denk ik nog steeds en onontkoombaar dezelfde als bij de oprichting: zorgen voor vrede, veiligheid, welvaart, democratie, rechtsstaat en rechten van de mens. Bij de discussie over de EU moeten we ons dat wezen steeds voor ogen blijven houden. Iedere keer is toch ook steeds de vraag relevant of we zonder de EU zoals we die gebouwd hebben wel net zo goed af zouden zijn geweest. En of we met een zomaar prijs geven van veel verdiensten van de EU niet weer schieten in de destructieve reflex van het nationale.

De reflex van het nationale

En ook, of toch moeten we begrijpen waar die reflex vandaan komt. Niet uit de hierboven genoemde waarden van de EU denk ik, maar wel uit onzekerheid of dezelfde EU die waarden wel effectief beschermt en kan beschermen. Het is natuurlijk onthutsend dat we grotendeels de binnengrenzen hebben afgeschaft, zonder een adequate minimumbescherming van de buitengrenzen. Maar ja, vanuit het nationale perspectief vonden we het niet nodig dat de EU ook over de buitengrenzen zou gaan. En zoiets gold eigenlijk ook voor de euro. Wel de gunsten van een gezamenlijke munt maar niet de lasten van een economische convergentie. Inderdaad gaat nu de euro leiden tot economische convergentie en begrotingspolitiek, maar wel pas na een economische crisis.

En nu raken we onzeker vanwege de open buiten- en binnengrenzen en conflicten aan de rand van Europa en vanwege aanslagen binnen Europa. Dan lijkt het een eenvoudige oplossing om ons weer achter de eigen nationale binnengrenzen te verschuilen. Lijkt, want dat is geen oplossing.

Oplossingen

Tegelijkertijd lijkt de EU ook geen oplossing te bieden omdat het masker van integratie en gezamenlijkheid door sommige lidstaten wordt afgeworpen en bruusk het eigen belang eerst wordt gepropageerd. Dat maakt de EU minder effectief, en dus minder veilig voor ons burgers. Het is natuurlijk wel wat ironisch dat de ineffectiviteit, of het bieden van te weinig(?) onveiligheid of onzekerheid vanwege de EU, ook op het conto staat van de remmers van het EU-project. De neezeggers en de ja-maarzeggers. Dan is het wel wat cynisch om nu te roepen dat de EU heeft gefaald en dat de staten het beter kunnen. Het bewijs dat staten beter voor vrede en veiligheid kunnen zorgen op dit continent is in ieder geval historisch gezien niet bewezen.

Is dan een voortgaande en steeds verdergaande integratie de oplossing? Of is de EU een foutloos project? Om met dat laatste te beginnen: nee, uiteraard niet. Ook ik raak in de EU-besluitvorming wel eens de weg kwijt. En ook ik vind dat er soms maar rare besluiten en regels worden gemaakt. Maar dat vind ik vaak ook van nationale staten en de EU is daar niet bepaald excentrieker in.

Moeten we dan inderdaad maar steeds verder integreren als in een onontkoombaar proces? Wel, misschien is het goed om eerst maar weer eens de grote bedreigingen effectief het hoofd te bieden. En de burgers zekerheid en veiligheid te bieden ten aanzien van werk, inkomen, zorg, wonen en lijf en leden.

Het nut van internationale verbanden

Lidstaten en politici voelen feilloos aan wanneer de EU voor grote uitdagingen staat. Politici, organisaties en mensen springen in ieder machtsvacuüm. Dat vacuüm mag natuurlijk niet ontstaan. De uitdaging is om met verenigde krachten aan de slag te gaan, niet om het nationale belang te verkwanselen maar om het in alle gezamenlijkheid te dienen door en binnen de EU. Dat is de beste garantie voor de kwaliteit van leven van de Nederlandse burgers. Het Parijse klimaatakkoord kwam er niet zonder gezamenlijkheid. De opwarming van de aarde wordt niet tegengegaan of afgeremd door in onze delta solo te gaan. En zo is het ook met de EU en veel andere internationale verbanden. Perfect zullen ze nooit worden. Utopia zullen ze niet realiseren. Maar verduveld nuttig zijn ze wel, en daar komen we achter als we ze afschaffen of ernstig frustreren.

Negativisme heeft in de geschiedenis tot weinig positiefs geleid. Het afbreken van verworvenheden en omverwerpen van structuren en instellingen, behalve in gevallen waarin ze abject corrupt en misdadig waren, evenmin. Ik lever graag wat soevereiniteit in voor voortzetting van vrede en veiligheid. Ik wens alle kinderen en kleinkinderen in de wereld toe dat ze ook met een organisatie zoals de EU honger, oorlog en dictaturen kunnen uitbannen. De wereld om ons heen is er de laatste jaren niet veiliger op geworden. Juist de nadruk op nationale, religieuze, economische, tribale en culturele verschillen leidt tot conflict.

Dat verklaart de vluchtelingenstromen. En die gaan naar Europa. Dan doen we toch wel iets goeds als vreedzame, supranationale, soevereiniteitsoverstijgende organisatie van 28 landen. En zullen we als EU nog effectiever moeten worden in het blijven optreden voor een veiliger wereld en Europa. Misschien behaalt een land met een beroep op de eigen soevereiniteit een pyrrhusoverwinning; maar als we daarmee de EU ondermijnen zijn we denk ik verder van huis.